Süveyş Kanalı’yla Akdeniz Havzası’na geçiş yapan lesepsiyen tür olarak adlandırılan istilacı tür popülasyonları gün geçtikçe artıyor. Özellikle iklim değişikliğiyle hızlanan bu geçişle yerel balık türleri üzerinde olumsuzluklar gün yüzüne çıkmakta. Hatta kıyılarımızda istilacı türlerle yüzerken bile karşılaşabileceğimiz duruma geldi.

Süveyş Kanalı ve İstilacı Tür İlişkisi

Deniz ticaret yollarını kısaltmak amacıyla 1869 yılında açılan Süveyş Kanalı’yla Akdeniz ve Kızıldeniz ekosistemleri birleşti. İklim değişimiyle Akdeniz’in suyu ısındı ve Kızıldeniz kökenli yani lesepsiyen türler Akdeniz Havzası’nda yaşamaya başladı. Lesepsiyon türler zamanla Akdeniz havzasının besin ağı içerisine yerleşti. Akdeniz Havzasında bu türle beslenebilen yerel türlerin bulunmamasıyla bu yeni türler zamanla baskın hale geldi. Ayrıca istilacı türlerin, ekosistemde yerli küçük boyuttaki balıklar ve yumurtalarıyla beslenmesiyle de kıyısal balıkçılığında sorunlar oluşturmakta.  Aşağıda da açıklandığı gibi istilacıların sahip olduğu özelliklerinden dolayı dominat konuma geçebilmektedir.

İstilacıların Genel Özellikleri

• Uzun ömürlülük yüksek verimlilik
• Kısa Üreme Aralıkları (1 yıl içinden birden fazla üreme döngüsü)
• Erken Olgunlaşma (Kısa sürede üreme olgunluğuna ulaşma)
• Fazla Sayıda Döl Verebilme
• Yavru Bakım Derecesi
• Fizyolojik Tolerans (Değişen ortam koşullarında yaşayabilme kabiliyeti)
• Habitat Esnekliği

Peki İstilacı Türler Nelerdir?

Aslan Balığı, Çizgili Barbun, Lokum Balığı, Asker balığı, Siyah ve Beyaz Sokar Balıkları bilinen istilacı balık türleridir. Dikenli yüzgeçlere sahip ve bünyelerinde zehir bulundurulan türler sağlık sorunları oluşturabilmektedir.

Aslan Balığı (Pterois miles)                          Kılkuyruk Mercan (Nemipterus randalli)

Özellikle basında da sıklıkla dile getirilen zehirli balon balıkları en bilinen istilacı predatör türlerdendir. Tetraodontidae familyasına ait türler, denizel kaynaklı en güçlü toksinini barındırır. Tetrodotoksin(TTX) olarak adlandırılan zehir dondurma, yıkama, ısıtma gibi işlemlerle denatüre olmamaktadır. 10 ila 40 dakikada etkisi gösteren zehir ile temas veya tüketim de anaflaktik şok gözlenir.  Japonya gibi Uzakdoğu ülkelerinde kısmen yenebilse de tüketimi sağlık açısından sakıncalıdır. Balon balıkları zehirli olmasının yanı sıra güçlü dişlere de sahiptir.

       

Benekli Balon Balığı (Lagocephalus sceleratus)

İstilacı türler içerisinde sadece balık türleri bulunmamaktadır. Omurgasız canlıların yanında Halofil(Halophila stipulacea), Katil yosun(Caulerpa taxifolia), Mavifan(Codium fragile sp. fragile) gibi makroalgler de ülkemiz sularında bulunan istilacılardandır.

      

Rapana (Rapana venosa)                           Uzun Dikenli Deniz Kestanesi (Diadema setosum)

İstilacı Türlerin Yayılım Yolları Neler?

Doğal Engelin Ortadan Kalkması: Coğrafi sınırlamalarla ayrılmış su ortamlarının abiyotik faktörlerden(tuzluluk, iklim, vs.) dolayı bölgesel bazda farklı türler barındırır. Sınırlamaların kalkmasıyla türler arası geçiş meydana gelir. Buna en iyi örnek deniz su sıcaklığının artması ve Süveyş Kanalının açılmasıyla Akdeniz’e geçiş yapan sucul canlılardır. Kızıldeniz kökenli 250’den fazla tür, 34 cins, 13 yeni familya balık ve omurgasız türleri Akdeniz’e geçiş yaptı.

Deniz Taşımacılıyla (Balast suyuları ile): Deniz ya da okyanus ötesi yapılan deniz taşımacılığındaki gemilerin istilacı türleri farklı deniz ve okyanusa taşıyabilmektedir. Gemilerin dengeyi sağlamak amacıyla bünyelerine aldıkları tonlarca balast suları ile gelebilmektedir. Gemi su kesiminin altındaki yüzeye yapışarak birçok yumurta ve larvaların uzun mesafeler de taşınabilmektedir. Yolculuk sonunda sağ kalıp adapte olan canlılar hızla yayılmaya başlamaktadır. Neogobius melanostomus deniz taşımacılığıyla taşınan en iyi örnek olan Azak Denizi, Hazar Denizi, Karadeniz ve Marmara kıyılarında bulunmaktadır. Güçlü rekabetçi özelliğinde dolayı Gobius niger ve Zoarces viviparus türleri üzerinde sığınak ve besin rekabeti yönünden popülasyon azalmasına sebep olmaktadır.

Balıklandırmayla: Tatlı su ekosistemine dünyanın farklı bölgelerinden getirilen balık aşılamasıyla balıklandırma yöntemidir. Burada da egzotik tür kavramı ortaya çıkmaktadır. Yerel yaşam alanı dışında insan eliyle bilinçli yapılan ve o bölgede yaşamını devam eden türler olarak tanımlanır. Egzotik balık türleri, tatlı su ekosisteminde ekonomik fayda veya biyolojik mücadele gerçekleştirmek için kullanılır. 1970’lerde gerçekleştirilen balıklandırma faaliyetlerinde en çok, tatlı su levreği (sudak) kullanıldı.

Kaza Sonucu: Kültürü yapılan yabancı türlerin üretilen işletmelerden kaçarak veya kaçırılarak doğal sulara adapte olabilmektedir. Karadeniz’e yerleşen Çin kökenli Rus kefali, Seyhan ve Ceyhan Nehri’ndeki tatlı su çuprası ve akarsulara yerleşen Gökkuşağı alabalığı verilebilecek en iyi örneklerdir.

İstilacı Türlerin Zararları

• Fiziksel alan değişimleri
• Çevredeki değişiklikleri ( hidroloji, su ve toprak kimyası, dağılım)
• Biyolojik komüniteler üzerindeki etkileri
• Habitatlar arasındaki bağlantıların değişimi
• Tür popülasyonları veya genetikleri üzerindeki etkileri kapsamaktadır.

2- Ekonomik: 

• Balık stoklarında kayıplar
• Kıyı sanayisi
• Turizm
• Diğer ticari sorunları içerir.

3- Sağlık: İstilacıların bünyelerinde doğal olarak bulunan mikroorganizmalar diğer canlıların üzerinden insanlara geçebilmekte. Zehirli olan türlerde  insan sağlığını direkt olumsuz etkileyebilmektedir.

İstilacıların Yararları

Sportif Balıkçılığa Teşvik: Göl ve kanallarda aşırı yosunlaşmayı azaltmak için ot sazanı balıklandırılması biyolojik mücadele fayda saylamıştır. Olumsuz etkileri fazla olsa da biyolojik mücadele için kullanılan istilacı türlerin ortamdan uzaklaştırılması gerektiği zamanlarda sportif balıkçılıkla teşvikler sağlanmakta. Özellikle Amerika’da göllerde artan makrofitlerle mücadele için ot sazanı kullanılmaktadır. Ardından sportif balıkçılıklar yarışmalar düzenlenebilmektedir.

Sıtma ile Mücadele: : Ülkemizde 1926 yılında girdiği tahmin edilen Sağlık Bakanlığı tarafından sıtma ile mücadele ile getirilen Sivrisinek balığı (Gambusia affinis) ilk istilacı türlerdendir.

İstilacı Türlerle Mücadele için Ulusal ve Uluslararası Çalışmalar

Ülkeler; dünyamızdaki ortak miraslarından okyanus ve denizlerimizin ekolojik dengelerini korumak, yerel türler üzerinde baskılayıcı etkiyi azaltmak için uygulamalara geçti. Ülkemizin de taraf olduğu sözleşme ve tüzükleri bazıları aşağıdaki gibidir:

1. Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi (Rio , 1992)
2. Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO) Sözleşmesi (1958)
3. Gemilerin Balast Suyu ve Sedimentin Kontrol ve Yönetimi Hakkında Uluslararası Sözleşme (2004)
4. Nesli Tehlike Altında Bulunan Türlerin Ticaretine İlişkin Sözleşme (CITES) (1973)
5. Yabancı ve Yerelde Olmayan Türlerin Su Ürünleri Yetiştiriciliğinde Kullanılması Hakkında Konsey Tüzüğü (708/2007/EC)
6. İstilacı, Yabancı Türlerin Tanıtımı, Yayılmasının Önlenmesi ve Yönetimine İlişkin Avrupa Parlamentosu ve Konsey Tüzüğü (2013/0307 / COD)

İstilacı ve ayrıca zehirli olan balon balıklarıyla mücadele etmek, popülasyonların azaltılmasına yönelik yönetmelik çıkarıldı. Böylece bakanlığın il müdürlüklerince belirlediği karaya çıkarılmasına izin verildi. Benekli balon balıkları veya kuyruklarına tane başına 12.5 TL, diğer tehlikeli 7 istilacı tür içinde tanesi 2,5 TL destek ödemesi yapılıyor. Böylece 2023 yılının sonuna kadar 16,5 milyon adet balon balığının ekosistemden bertarafı hedeflenmektedir.

Akdeniz Koruma Derneği’nin istilacı türlerin tüketilebilir olanlarını sofralarımıza eklememiz için yeni çalışma başlattı. “Yeni Balıklar” adındaki projesiyle istilacı türlerin tüketimine teşvik etmektedir.  Şeflerle birlikte çalışarak Türk Mutfağına uygun yeni tariflerle oluşturuyor. Aslan Balığı, Çizgili Barbun, Külah Balığı, Asker Balığı gibi balıklar kullanılmakta. Böylece bu girişimle Akdeniz Koruma Derneği istilacı tür popülasyonlarının azaltılmasını amaçlıyor.

Kaynakça

• dergipark.org.tr
• www.researchgate.net
• www.tarimorman.gov.tr
• akdenizkoruma.org.tr
• fetder.org
• İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi (2013) Balıklandırma, Yabancı ve İstilacı Balık Türleri İle İlgili Ulusal ve Uluslararası Mevzuat, Mustafa Altuğ ATALAY, Cihan TOSLAK
• en.wikipedia.org
• unsplash.com