diwun
TÜRKÇE VE MOĞOLCA ORTAK BAZI ADLAR VE SÖZCÜKLER
Osmanlı’da, Türkçe’de, Anadolu’da ve Bingöl’de Görülen Moğol Etki ve İzleri
Su…………………………Us
Ot………………………….Od
Bal………………………..Bal
Arı…………………………Arig
Süt………………………..Sün
Elma……………………..Alim
İncir……………………….İnjir
İnci……………………….Jinci
Üzüm…………………….Usem
Çiçek…………………….Çeçek
Nar………………………..Anar
Erik………………………..Erüg
Kayısı…………………….Küilesun
Sarı………………………..Shar
Kara……………………….Khar
Gök………………………..Khök
Alaca……………………..Alak
Ayran……………………..Ayrag
Yoğurt……………………Coquq
Sürü……………………….Sürüg
Çoban…………………….Sürügçi
Boğa………………………Buga
Teke……………………….Teke
Koç…………………………Kuçe
Koyun…………………….Gogin
İnek………………………..Ünee
Deve………………………Teme
Öküz………………………Ökher
Buzağı……………………Biragu
Aygır………………………Ajirga
Aslan……………………..Arslan
Sansar……………………Susar
Tavuk …………………….Tagavut
Tosbağa…………………Tosbuga
Güvercin…………………Kegürcigen
Saksağan……………….Şagacagay
Karga………………………Karuga
Yüce……………………….Yeke
Yüksek……………………Ügsügü
Yumruk…………………..Yudruk
Yıl……………………………….Cıl
Yol………………………….Col
Yolcu………………………Coçi
Çağ…………………………Cag
Çöl……………………………..Çöl
Toz………………………….Toos
Tuz………………………….Duvus
Kum………………………..Kumaq
Dağ…………………………Tag
Bağ…………………………Bag
Tarla……………………….Talbar
Toprak…………………….Tobarag
Tomruk……………………Tomura
Tırmık……………………..Tarmugur
Tekerlek………………….Tögürig
Değirmen………………..Tegerme
Buğday…………………….Buudai
Saman……………………..Saban
Arpa…………………………Arva
Sarımsak………………….Sarmis
Soğan………………………Songin
Arık………………………….Arug
Bayır…………………………Baguri
Katı…………………………..Khatu
Kuru…………………………Khurai
Kurut………………………..Kuurud
Kuduz………………………Kutuq
Kaburga…………………..Taburga
Karanlık……………………Kharankhui
Kargaşa……………………Karguça
Karman çorman……….Harman çirman
Boğmak……………………Bogu
Bütün……………………….Büten
Bulanık…………………….Bulangir
Bayram…………………….Bayar
Büyücü…………………….Bögeçi
Tümen……………………..Tumen
Boz…………………………..Börte
Er………………………………Ere
Döl……………………………Töl
Genç…………………………Kence
Türemek……………………Törük
Ant……………………………Andagay
Çizik………………………….Cirüg
Çeri…………………………..Çereg
Subay………………………..Subay
Kurşun………………………Gurquljin
Noyan……………………….Noyan
Nöker………………………..Nöger
Nokoy………………………..Nokoi
Tuğ……………………………Tuğ
Ece…………………………….Ece
Elçi…………………………….Elchin
Erken………………………….Erten
Ercilasun……………………Ercilasun
Bıyık…………………………..Budigi
Beden………………………..Beyen
Yıldız………Ultuz
Bohça……..Bagça
Erk…………Erka
Kir…………..Hokir
İkiz………..İkere
Yaka………Caga
Cep…………Cebe
Açık……….Açug
Adım……..Adam
Narin…….Narin
Ürkek……Ürqeh
Yürek..…Cirüge
Yarlık……Carlıq
Böğür……Jigüür
Öğle………Üüde
Kan……….Kanu
Kalkan….Kalka
Belge……..Belge
Balta………Balta
Şölen……..Şilün
İnanç……..Ünençi
Gökyüzü..Kök Yoli
Bahadır…Bagaatır
Sadak……Sağadak
Sağır……..Sagara
Serin………Serüün
Sakal……..Sahal
Karakol….Karagul
Tümen…..Tumen
Tasma……Tasama
Güç………..Khüch
Ordu………Orda
Çerçi………Carci
Çomak……Çokumaq
Gömlek….Gümliq
Çolpan……Tsolban
Çağan……..Chaggan
Celayir…….Jalair
Oymak……Amag
Otağ………..Utaga
Oba………..Obuğ
Cebe……….Cebe
Yurt………..Yurd
Ulus………..Uls
Ülke………..Ülige
Yasa………..Yassa
Yasak………Yasaq
Yargı……….Yargu
Yargıç………Yarguci
Altın………..Altan
Altay………..Altai
Deniz……….Tengis
Dalga……….Dabalga
Erdem………Erdem
Ceren………..Ceren
Bayan………..Bayan
Hatun………..Khatun
Sayın………….Sayin
Yeğen………..Cige
Ağa……….….Aka
Ana…………….Eke
Amca………….Amaga
Bacı…………….Bacuka
Baldız………….Balçir
Bacanak………Baca
Bürümcük…..Bürüncek
Sakağı…………Sakagu
Sarışın…………Sıragçın
Seyrek………….Seyreq
Sırık……………..Sirug
Pısırık…………..Besereg
Soru……………..Surag
Sürmek………..Sürçi
Kuyu…………..Kudug
Solak…………..Solugay
Dağarcık………Tagarçuq
Damga…………Tamaga
Damar…………..Tamır
Demir……………Temir
Bilgi……………….Bilig
Bitik……………….Bitig
Barak……………..Barak
Büyük…………….Bedük
Küçük…………….Çüçig
Bayat……………..Bayaud
Bayındır………..Bayandur
Kepenek………..Kebenek
Tulum…………….Tulum
Kalkan……………Kalgan
Tolga………………Duulga
Tayga……………..Taiga
Tuğrul……………Touril
Tarkan…………..Darkhan
Kağan…………….Kagaan
Kurultay…………Krultai
Teñgri…………….Tenger
Tanrıdağı……….Tengritahkt
Timuçin………….Temujhi
Cengiz…………….Chingis
Hülagü……………Uulagui
Kubilay……………Khublaai
Subutay…………..Subedai
Tolunay…………..Tulanai
Ogeday……………Oggedai
Çağatay……………Jaggatai
Cerkutay………….Jargutai
Bengütay………..Möngeudai
Urankay………….Uurankai
Olcay……………….Uulcay
Bori Tigin………..Börjigid
Börteçine…………Börtechino
Ergenekon………Eregene’khun
Osman Bey ve Orhan Bey 1335’te İlhanlı Devleti parçalanıncaya kadar Vasal bir Beylik olarak Moğol Hanı’na uzun yıllar vergi ödediler.
– Bağlı oldukları Anadolu Selçuklu Devletinin ağır bir hezimetle fiilen son bulmasından sonra İL ve Hanlık merkezi Tebriz olan Moğol İlhanlı Devletine bağlanan Osmanlı Beyliğinin bu tarihten itibaren hukuki, askeri ve siyasi olarak tam bağımsızlığa kavuşup hür bir devlet haline gelebilmesi için geçen süre 44 yıl olmuştur.
– Bu yıllar içerisinde Bizans topraklarına yapılan Türkmen akınlarına engel ve yasak getirmeyen Moğollar, başta Osmanlılar olmak üzere etkisini giderek arttıran Türkmen boylarına karşı Bizans İmparatorluğundan gelen müttefiklik ve ortak saldırı tekliflerini görmezden gelerek Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda hayati önem taşımıştır.
– Resmî yazılarda eski Moğol âdeti gereğince ‘Sonsuz Tanrı’nın Gücüyle” ibaresi ve İslâmın kabulünden sonra buna besmele eklenmesi geleneği Anadolu’da ilk olarak İlhanlıların büyük Han’ı Gazan Han zamanında başlamıştır, bunun yanında cülüş bahşişi, Defterlık, Mühürdarlık, 10’lu sistem gibi uygulanan birçok adet ve töre ileride Osmanlı’nın da devlet sisteminin temelni oluşturmuştur.
– Moğollarca kutsallık atfedilen bu sebeple yeni doğan çocuklara isim olarak verilmeyen Cengiz
Timuçin, Ogeday, Subutay, Kubilay, Çağatay gibi adlar, 13.yy.dan itibaren Türk ülke ve boylarının tümünde ad / soyad olarak kullanılmaktadır.
– Kurultay, Yargıtay, Danıştay, Sayıştay, Çalıştay, Kamutay gibi bazı resmi kurum ve kuruluşların adları, kelime sonuna Moğolca -tay – day ekinin eklenmesi suretiyle Cumhuriyetin ilk yıllarında türetilerek kullanılma sunulmuştur.
Kolay, tugay, aday, onay, olay, üvey, uzay, dikey, böley, düşey, ortay, eşey, yapay, yatay, kuzey, güney ve yüzey gibi yeni Türkçe sözcüklerde de yine Altay – Moğol dillerinden alınan -ay -ey çekim ekleri kullanılmıştır.
– Türkçedeki ‘bayan’; Moğolca zengin anlamına gelirken ‘sayın’ sözcüğü de Moğolcada ‘iyi-özel’ anlamına gelen ‘sayin’ sözcüğünden alıntıdır.
-Ankara’da yer alan Esenboğa (İsen Buga), Kızılcahamam’a giden ana yolun solundaki Müred, Kazan ve Mamak belde adları Moğollar döneminden kalmadır. Bu yer adları bazı ünlü Moğol beylerinin isimlerinden gelmektedir.
(Müred Han, Gazan Han, Mamak Han) Sincan, Pursaklar, Ahi Mesud (Etimesgut), Emir Jalman (Eryaman) gibi Moğollar ve Eretnalar ile birlikte kent çevresinde faaliyetlere başlayan kişi ve yer adları da Moğollardan kalmadır.
– Denizli’ye adını veren Türkleşmiş Moğol boyu Tengizli-Tunguzlu, Van gölü kıyısında Ahlat’ın 15km. kuzeydoğusunda yeralan Sutaysazlığı, Sutaygediği adlı yerleşim yerleri, Aksaray’a bağlı Bulargı köyü, Bolu Gerede ve Çağa belde adıları, Bingöl adının kökeni olan Minğ Köl, Kırşehir ve Kayseri civarındaki Samagar dağı ve köy adları, Emirdağ Şuhut’ta yeralan Çurkinler ve Mugalga Dağılgan köyleri, Bingöl ve Ahlat civarında yer alan Barımbay, Bodoncar, Toktu adlı yerleşim alanları, Ankara, Niğde ve Kırşehir çevresinde yeralan Çungar, Caca, Bisvut, Baycu, Kireyit, Tuyci, Çapar, Cece, Cebe, Bagatır adlı yerleşim alanları, Muğla Denizli çevresindeki Musalcalı, Muğalcalı, Erdenet, Cungar, Çavdar, Çaparlar, Saruhan, Han Barçın ve Kara Tatarlar adlı yer adları, Doğu Karadeniz’de yeralan Saral, Durut, Tay Boga, Andagay, Bugay, Bucura,Çelme Bulagu, Derençu, Semetey, Nogay, Cirga gibi yer adları da Moğollardan kalma ve de Moğolcadır.
Modern Moğolcada “Züün Gar” yada “Cüün Gar” olarak ifade edilen Çungar Boyu günümüzde de önemli Moğol Boyları arasında yer almaktadır.
– 24 Oğuz Boyundan Bayaud (Bayat), Bayandur (Bayındır), Alayound (Alayunt) ve Kai (Kayı) boy adları Moğolca kökenlidir, boyların idarecileri arasında uzun yıllar Arapça ve Farsça adların kullanılmaması bunun yerine çok eskiden beri süregelen Omurtak, Şunkar, Karakuş, Tuğrul gibi Moğol yırtıcı kuş ad geleneğinin görülmesi bu boyların Türk boyları ile birlikte Batıya göç eden Türkleşmiş Moğol boyları olma ihtimalini de göstermektedir.
– Moğol akınlarının en önemli sonuçlarınından biri hiç şüphesiz Anadolu’nun demografik yapısı üzerindeki etkisi olmuştur. Moğolların önünden kaçanlar ve Moğol Ordusunda yeralan kalabalık Türk ve Moğol kitleleri Anadolu’nun dört bir yanına dağıldılar.
Tarihin seyrini değiştiren Moğol kasırgasının başladığı sıralarda Anadolu’ya Türk ve Moğol boylarının gelişi ilk olarak Curmagon Noyan’ın bölgeye gönderildiği döneme uzanmaktadır.
Celaleddin Harzemşah’ı takip etmekle görevli ünlü komutan Curmagon Noyan, komuta ettiği 40.000 kişilik kuvvetle Doğu Anadolu sınırlarına dayanmıştı. Bu ordu geri dönmeyeceği için aile ve sürüleri ile birlikte gelmiştir. Yük ve ağırlıkları yanlarında olan Moğol birliğinin 200 bin çadır olduğu, dolayısıyla da bir milyonluk kalabalık bir nüfusu içerisinde barındırdığı tahmin ediliyor.
Dört Tümenden müteşekkil olan bu ordunun bir Tümeni Türk ve Müslüman olan Melikşah adlı bir beyin emrindeki Uygur, Karluk, Küçeyge adlı Türk boyları ile Kaşgar bölgesinden katılanlardn oluşurken, diğer üç Tümen ise Moğollardan oluşmaktaydı. Ordu askeri düzenlerinin de bir sonucu olarak sağ ve sol kol olmak üzere ikiye ayrıldılar.
Sağ koldakiler; İlhanlılar’ın Anadolu Valisi Temür Taş Noyan öncülüğünde Konya, Kayseri, Niğde ve Kırşehir bölgelerine getirildiler.
Sol koldakiler; Sivas, Amasya, Tokat, Maraş ve Çorum bölgelerine getirildiler. Kırşehir, Ankara ve Eskişehir bölgelerindeki Moğol oymaklarının da sol kola dahil oldukları sanılmaktadır.
Moğol akınları sırasında Doğu Türklerinden ve Moğollardan oluşan önemli gruplar da sürüleri ile birlikte bağımsız olarak Anadoluya gelmiştir.
Orta Anadolu’ya yerleşen bu gruplara, sonraları ‘Tatar’, siyasi itibarlarını kaybetmelerinin ardın- dan da ‘Kara Tatar’ denilmiştir.
15.yy başlarında Kara Tatarların sayı olarak 40. Bin eve ulaştığı sanılıyor ki bu sayı ortalama 200.000 kişiye tekabül eder.
13. yy. ikinci yarısında Moğollar, ordu birlikleri içerisinde yer alan Moğol ve Türk aşiretlerini
Anadolu’nun Doğu bölgelerine yerleştirdiler.
Doğu Anadolu, yaylak-kışlak hayat tarzı süren bu aşiretler için uygun özellikleri barındırıyordu.
Anadolu’nun tüm bölgelerine en büyük nüfusun gelişi ise Hülagü Han’ın Batı seferleri sırasında meydana gelmiştir. Hülagü Han’ın ordusundaki Moğol boylarının yanısıra Altay Türkistan’ından Anadolu’ya getirdiği Türklerin toplam sayısının Selçuklular döneminde iki büyük göçle Horasan üzerinden Anadolu’ya gelen Türkmenlerin sayısından çok daha fazla olduğu bilinmektedir.
Haçlılarla yaptıkları 3 büyük savaşın ardından Bizans ve çevrelerindeki kuvvetlerle girdikleri mücadeledeler boyunca önemli nüfus kayıpları yaşayan Anadolu Türkleri, Hülagü Han devrinde yapılan bu göç hareketleri sayesinde ilerleyen yıllarda yeniden Anadolu’nun bölgesel gücü ve hakim kültürü haline gelebilmişlerdi.
Hülagü Han Ordusunun ana hattı Uyrat, Sulduz, Celayir, Sünit adlı Moğol boylarından ve Uygur, Tatar, Kıpçak, Kaşgar Türklerinden oluşuyordu.
Moğollar Van Gölü’nün kuzeyindeki Aladağları yaylak olarak kullandılar. Stratejik önemi gereği Ahlat ve Bingöl merkezli bir eyalet şeklini alan bölgede Türk ve Moğol boyları uzun süre iskan edilerek Selçuklular, Gürcüler ve Ermeniler karşı birçok akınlar gerçekleştirdiler.
Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenlerinin de bu Moğol akınları sırasında onların önünden kaçıp geldikleri düşünüldüğü zaman Van Gölü/Bingöl Havzası’nın demografik yapısının nasıl teşekkül ettiği daha iyi anlaşılmaktadır.
– İlhanlı Devleti’nin yıkılmasından sonra bölgede varlıklarını bir süre daha devam ettiren Türk ve Moğol boylarının büyük kısmı Bozkırların yeni – yenilmez hükümdarı Emir Timur’un Ordusuna dâhil olarak Azerbaycan’ın Karabağ bölgesine nakledildiler.
Kalanlar ise Karakoyunlu – Akkoyunlular arası devam eden mücadeleler sırasında İç Ege, Orta Anadolu, Trabzon, Samsun, Erzurum çevresine bir kısmı da İran ve Halep gibi geniş çevrelere göç ettiler ve zamanla İslam’a geçerek süratle Türkleştiler.
Çoğunlukla Bozulus Türkmen taifesine dâhil olan Moğol, Uygur ve Kuman Kıpçak Boylarının adları ve yerleştileri yerler hakkında çok sayıda detaylı araştırmalar yapılmıştır.
– İlhanlılarda hem Gazan Han hem Hülagü Han dönemlerinde Moğolların Anadolu’da en önemli karargah merkezi ve kışlası olan Bingöl ve Ahlat çevresinde sulak ve bol yaylalara sahip olan bölgeye Moğollar; Minğ-Köl adını verdiler. Moğolcadaki Minğ-Köl, bugünkü Türkçeye ve telaffuza Bingöl olarak evrilmiştir.
Tarihsel süreçteki önemi ve adının köken olarak Moğolca olması sebebiyle dikkat çeken Bingöl şehrinin bugün genellikle Zazaca konuşan vatandaşları arasında Türkiye’nin başka hiçbir şehir ve bölge halkında görülmeyen Moğolca kökenli soyadlar kullanılmaktadır. İl genelinde kullanım oranında %70 seviyelerine tekabül eden Bingöl’e özel bu esrarengiz soyadların bir kısmı ilgi duyanlar için şunlardır;
Arslan
Arıtegin
Asutay
Alpagu
Apugan
Akbuga
Anacur
Alantar
Aşgenaz
Altunbay
Altunhan
Arslangiray
Alakuştegin
Atkuvayçin
Bat
Barha
Bugu
Bastu
Batga
Batur
Barac
Batuge
Batkitar
Barulay
Bagabala
Balaman
Bartamay
Barskanmay
Baycuman
Baycunoyan
Bayantemur
Baluken
Berdibek
Balbars
Baybarz
Baysangur
Bucuka
Butagu
Buçge
Budun
Buduncar
Bodonçar
Budulga
Budancamanak
Butanrı
Badakol
Buyunhan
Buyankara
Bayancuk
Buyurhan
Burtaskiray
Burtakuçin
Burçatayin
Baydumankaçin
Bagatarhan
Başteymur
Burulday
Bataray
Batkitar
Basugay
Başbaydar
Bogatekin
Boztimur
Bazencir
Budancir
Boramir
Bürkük
Bukebudrac
Börübars
Börükoçin
Börütekin
Börütecene
Bocakkıtay
Basılganay
Basatuğrul
Taragutay
Torumtay
Celayir
Çamuka
Curgotay
Çurmagon
Ciyhan
Çintay
Çikaray
Çimentay
Çüreban
Çolpan
Çoliga
Çorabatur
Cucuboga
Cacabay
Cabakcur
Çapakçor
Maybasan
Maybasılgan
Yasutay
Dengezik
Kazanhan
Kayirtar
Kutay
Hitay
Kitay
Kaydu
Kıyatçiğ
Kocinkağ
Kutluktemur
Kolasayin
Kovaytan
Karabeyeser
Karabuga
Kaysadu
Kapagan
Gerguy
Gengeru
Gereksaru
Guyildar
Elbuga
Elaltunkar
Elçigiday
Elaltunbay
Elhatusaru
Elaltunterin
Elkatmıs
Argunsah
Argunhan
Aratemur
Temura
Tarkoçin
Taygun
Tugunmus
Oyrat
Kongirad
Kolatu
Geyhatu
Hatısaru
Ulcay
Ulcaytu
