Cumhuriyet’in ilk yıllarında Atatürk ve kurucuların tamamı millisanayi temelli bir kalkınma modeli izlemekte hemfikirdi.Dışa bağlılığa son vermek ve kendi teknolojimizi üretmek asıl hedefti. Atatürk,milli sanayileşmenin önemini şu cümlelerle ifade etmişti:“Sanayileşmek en büyük milli davalarımız arasında yer almaktadır. Çalışması ve yaşaması için ekonomik elemanları memleketimizde mevcut olan büyük, küçük her çeşit sanayi kuracağız ve işleteceğiz. En başta vatan savunması olmak üzere, ürünlerimizi değerlendirmek ve en kısa yoldan en ileri ve mutlu Türkiye idealine ulaşabilmek için, bu bir zorunluluktur.”

Sanayileşme fikri ilk olarak İzmir İktisat Kongresi’nde(1923) tartışıldı.Kongrede alınan kararlardan sonra hızla bilim ve teknolojiye yönelik çalışmalar yapılmaya başlandı.Asıl amaç,Türk toplumunu bir bilgi toplumu haline getirmek ve gelişmiş medeniyetler seviyesine ulaştırabilmekti.Sanayi Teşvik Kanunu(1927) ile de devletin desteği ve kararlılığı daha da iyi anlaşılmıştır.

Gerek savaştan çıkılmış olması,gerek cumhuriyet öncesi dönemde eğitime gereken önemin verilmiş olmaması sebebiyle sahada çalışacak ve bilimsel araştırmalar yapacak mühendis sayısı oldukça yetersizdi.Bu sebeple ilk inkılaplardan biri eğitim alanında yapıldı.Osmanlı döneminden kalan ancak yetersiz bir kurum olan “Yüksek Mühendis Mekteb-i Alisi” geliştirilerek “Yüksek Mühendis Mektebi”(1928) adını aldı.Sonraki yıllarda Nazi Almanyası’ndan kaçan bilim adamlarını da bünyesine katarak daha da gelişen kurum,1944’te İstanbul Teknik Üniversitesi adını alarak günümüze kadar ulaştı.

 

Araştırma Merkezleri

Milli sanayileşmenin temelinin bilim ve araştırmaya dayandığı gerçeği kabul edilerek derhal devlet destekli araştırma merkezleri kurulmaya başlandı.

Bu enstitülere örnek vermek gerekirse:

• 1924’te,Adana Bölge Pamuk Araştırma Enstitüsü, Bilecik Deneme ve Üretme İstasyonu, Rize Çay Araştırma Enstitüsü

• 1926’da,Eskişehir Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Adapazarı Zirai Araştırma Enstitüsü

• 1927’de,Orta Anadolu Zirai Araştırma Enstitüsü, Tekel Enstitüsü

• 1929’da,Malatya Sultansuyu Veteriner Zootekni Araştırma Enstitüsü,Ankara Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü

Bu merkezlerin dışında da devlet destekli birçok alanda onlarca kurum kurulmuştur.1933’te kurulan Sümerbank,tekstil,demirçelik ve kimya sektörlerinde üretim yapan birçok fabrikanın kurulmasına öncülük etmiş ve Türkiye’nin ilk ARGE ile etüt ve planlama çalışmalarını gerçekleştirmiştir.ARGE için kurulan kurumlara daha sonra Elektrik İşleri İdaresi,Etibank ve MTA da katılmıştır.

Bu kuruluş ve enstitülerin yararını da şu rakamlarla açıklayabiliriz:

1923’te fabrika sayısı:140,imalat:1.300.000 TL

      1933’te fabrika sayısı:2317,imalat:137.773.294 TL

Şimdi de gelişen sektörleri yakından inceleyelim:

Savunma Sanayii

Devlet yönlendirmeleri ve desteği ile milli savunma sanayimizin temelleri atılmıştır.Özellikle İzmir İktisat Kongresi’nde Kırıkkale’de kurulacak silah fabrikasının fikir temelleri atılmıştır.

Bu fikirler daha da geliştirilerek birçok fabrikanın kurulmasını sağlamıştır.

• 1924’te,Ankara’da Hafif Silah ve Top Tamir Atölyeleri,Fişek ve Marangoz Fabrikaları,

• 1928’de,Kırıkkale’de Pirinç Fabrikası ve Elektrik Makineleri Fabrikası,

• 1929’da,Kırıkkale Mühimmat Fabrikası,

• 1931’de,Ankara’da Kayaş Kapsül Fabrikası ile Kırıkkale’de Çelik Fabrikası,

• 1935’te,Ankara’da gaz maskesi üretimi için Mamak Gaz Maskesi Fabrikası,

• 1936’da,Kırıkkale’de Barut, Tüfek ve Top Fabrikaları

kurulmuştur. Bunlar dışında Türkiye’nin ilk özel savunma sanayi fabrikası,İstanbul Haliç’te Şakir Zümre tarafından kurulmuştur.

Bu fabrikalar,1950’de kurulan Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu’nun(MKEK) temellerini oluşturmuştur.MKEK,kurulduğu yıllarda ilk Türk uçağı olan tek motorlu “UĞUR 44”ü üretmiştir.Ayrıca ilk demiryolu haddeleme,ilk sac mamulleri,elektrik sayaçları,zirai mücadele araçları,tekstil makineleri ve askeri pil imalatı gibi faaliyetler de gerçekleştirmiştir.

Madencilik Sanayi

Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı,ithal edilen dokuma,maden,kağıt,kimya gibi sanayi alanları için de yerli altyapı oluşturmayı hedeflemiştir.Bunların en önemlilerinden biri de maden sanayisi için kurulan Maden Tetkik Arama Enstitüsü’dür.

Maden Tetkik Arama Enstitüsü(MTA),ülkenin çeşitli yerlerinde maden alanlarını tespit ederek gerekli jeolojik çalışmaları yapmaktan sorumlu olmuştur.Ayrıca,maden sanayiinde çalışacak teknik eleman yetiştirme görevini de üstlenmiştir.

Başlarda madencilik alanında yetiştirilmek üzere 182 Türk genci Avrupa ve Amerika’ya gönderilmiştir.Bunlardan 88’i jeolog,paleontolog ve maden mühendisi olarak Etibank ve MTA’da göreve başlamıştır.

Etibank ise MTA’nın araştırıp incelemeler yaptığı ve işlemeye elverişli görülen madenlerin işletmesini üstlenmekle görevlidir.1993’te özelleştirilene kadar 13’e yakın maden işletmesi kurup işletmiştir.Ayrıca başka bir görevi de elektrik üretimi ve naklini sağlayarak santraller kurup işletmesidir.

1933-1940 arası birçok maden ve taşocağı millileştirilerek Etibank’a devredilmiştir.Bu sayede krom üretiminde 1939’da %43’lük bir artış sağlanmıştır.Savaş yılları olması ve silah malzemesi olan kromun önem kazanmasıyla Türkiye’nin eli,dış politikada daha da güçlenmiştir.

Enerji Sanayii

Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı’yla 1935’te kurulan bir diğer sanayii kuruluşu da Elektrik İşleri Etüt İdaresi(EİEİ) olmuştur.Amacı,ülkedeki enerji kaynaklarını araştırarak elektrik üretimine elverişli alanları tespit etmekti.Ayrıca ihtiyaç olan elektrik mühendisleri ve diğer teknik elemanların eğitimi de bu kuruluşun sorumluluğundaydı.

Demiryolları Sanayii

O dönemde en önem verilen alanlardan biri de demiryolları olmuştur.İzmir İktisat Kongresi’nde konuşulan “Yollar Meselesi” bölümünde,demiryollarının ülkenin dört bir tarafını örmesi gerektiğinden bahsedilmiştir.

İlk olarak,yabancılara ait demiryolları millileştirilmiştir. Cumhuriyet’in milli sermaye ile kurulan ilk demiryolu ağı Samsun-Çarşamba demiryolu hattı olmuştur.Hattın inşaatına ilk kazmayı Atatürk vurmuştur.1933 yılına gelindiğinde demiryolu ağının uzunluğu yaklaşık 4000 km olmuştur.Yapımında da tamamen Türk mühendis ve işçiler çalışmıştır.

Demiryolu teknolojisinin geliştirilmesinde Eskişehir Cer Atölyesi önemli rol oynamıştır.Daha sonrasında Ankara ve Sivas’ta lokomotif yapım,bakım ve onarım atölyeleri kurulmuştur.

Demir-Çelik Sanayii

Cumhuriyet Dönemi’nde demir sanayiindeki ilk çalışmalar 1925 yılında İktisat Vekâleti tarafından başlatılmıştır. Demir-çelik sanayiinin nerede kurulacağı üzerindeki araştırmalar Avusturyalı Dr. Granigg tarafından başlatılmıştır.Ancak çalışmalarda maddi sıkıntılardan dolayı başarıya ulaşılamamıştır.Sonrasında Sovyet Rusya’nın yaptığı incelemeler ile demir-çelik sanayimizin kurulumuna başlanabilmiştir.Bu sadece sektörün kurulumuna öncülük etmekle kalmamış,aynı zamanda Rusya ile aramızdaki teknoloji transferinin başlamasını da sağlamıştır.

Demir-çelik sektöründeki ilerleme aynı zamanda demiryolu yapımını da kolaylaştırmıştır.Kırıkkale Çelik Fabrikası bu konuda önemli rol oynamış ve 1932-1950 arası ray ihtiyacının 18000 tonunu üstlenmiştir.Ayrıca İsmet İnönü’nün 1937’de temelini attığı Karabük Demir-Çelik Fabrikası,Türkiye’nin ilk ağır sanayi hamlesi olmuştur.Fabrikada ilk olarak “İLK TÜRK DEMİRİ KARABÜK 10 EYLÜL 1939” yazılı bir levha üretilmiştirDaha sonraları bu fabrikaya ek olarak,1944’te başbakan Şükrü Saraçoğlu tarafından Ereğli Demir Çelik Fabrikası kurulması kararlaştırılmış ancak 1960’ta kurulabilmiştir.

Havacılık ve Uçak Sanayii

Göklerin hakimiyetini alan tarafın savaşların kazananı olacağı fikrinin hakim olduğu yıllarda havacılık,en önemli sektörlerden biri haline gelmiştir.Atatürk de “İstikbal göklerdedir” diyerek havacılığın önemini vurgulamıştır.

Bu alanda ilk kurulan kurum,Türk Hava Kurumu’nun temeli olan Türk Tayyare Cemiyeti(1925) olmuştur.Cemiyetin amacı,Türkiye Cumhuriyeti’nin havacılık sanayisini kurmaktı.Kurulduktan 1 yıl sonra Tayyare Makinist Mektebi kurulmuştur.Aynı yıl içinde cumhuriyetin ilk uçak fabrikası olan TOMTAŞ Uçak Fabrikası,Kayseri’de faaliyete geçmiştir.Daha sonrasında bu fabrikada çalışmayı sürdüren ve havacılık tarihinde önemli bir yere sahip olan Vecihi Hürkuş,1931’de kendi atölyesini kurarak kendi uçak modelini üretmiştir.!941’de de Nuri Demirağ,Selahattin Reşit Alan ile Divriği’de pilot ve teknisyen yetiştirmek amacıyla Gök Uçuş Okulu’nu kurmuştur.

Ayrıca 1 Kasım 1937’de TBMM’nin açılışında Atatürk, havacılık ve savunma sanayii konusunda şunları söylemiştir: “Bu yıl içinde denizaltı gemilerini memleketimizde yapmayı başardık. Hava Kuvvetlerimiz için yapılmış olan üç yıllık program, büyük milletimizin yakın ve şuurlu alakasıyla, şimdiden başarılmış sayılabilir. Bundan sonrası için bütün tayyarelerimizin ve motorlarımızın memleketimizde yapılması ve harp sanayimizin de bu esasa göre inkişaf ettirilmesi gereklidir.” Atatürk’ün bu sözleri kendi uçağımızın ve motorumuzun üretilmesi doğrultusunda bir hedef olmuştur. Bu hedef doğrultusunda 1939’da Ankara’da Etimesgut Uçak Fabrikası,1941’de Gazi Uçak Motor Fabrikası ve 1945 Ankara Rüzgâr Tüneli’nin (ART) kurulması kararlaştırılmıştır.

1941’de başbakan Şükrü Saraçoğlu,Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel ve THK başkanı Şükrü Koçak’ın uğraşları sonucu,uçak sanayisinin gelişimi için birçok enstitü kurulmuş ve İstanbul Teknik Üniversitesi’nde uçak mühendisliği eğitimi verilmeye başlanmıştır.

Kimya Sanayii

İkinci Beş Yıllık Sanayi Planı’nda kurulması planlanan sanayi kollarından biri de kimya sanayisiydi.İlk olarak temel kimya maddelerinin yanısıra sülfürik asit,süperfosfat,sudkostik ve klor fabrikaları kurulması kararlaştırılmıştır.Bunların yanısıra Sümerbank tarafından yapımı gerçekleştirilen Keçiborlu Kükürt Tesisleri ve Gemlik Suni İpek işletmeleri de faaliyete geçmiştir.

Bunlar dışında 8 proje daha hayata geçirilmiştir:

• Soda sanayii,
• Ham reçineden terpentin üreten tesis,
• Kolofan tesisi,
• Morfin ve türevlerini üreten tesis,
• Isparta’daki gül yağı tesisi,
• Gül esansı üreten Isparta, Burdur ve Atabey’deki tesisler,
• Ham petrolden benzin üreten tesis ile gazyağı,makine yağı,motorin üretecek 2 petrol rafinerisi,
• Katran hidrojenasyonuyla kömürden sentetik benzin üretim tesisi…

 

Kaynakça

• https://www.mkek.gov.tr/tr/page.aspx?id=13
• https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=355392&/1923-1938-D%C3%B6neminde-T%C3%BCrkiyenin-Sanayi-Politikas%C4%B1-/-Yrd.-Do%C3%A7.-Dr.-Ya%C5%9Far-Semiz-
• Uğural,Cemre.1923-1950 Döneminde Türkiye’de Bilim,Sanayi Ve Teknoloji İlişkisi.Yüksek Lisans Tezi,Ankara Üniversitesi,2016.