İnsanlar neden menopoz yaşar? Bu, semptomları yaşayan bazı kadınların kendilerine birden fazla kez sormuş olabileceği bir soru.
Bilim insanlarının da kafası karışık. Evrimsel bir bakış açısına göre hayvanlar genellikle hayatta kalma şanslarını artırmak için mümkün olduğunca çok sayıda yavru sahibi olmak için ellerine geçen her fırsatı değerlendirir.
Peki neden bazı türler, dişilerin üreme yeteneği sona erdikten sonra uzun yıllar yaşadığı menopoza girecek şekilde evrimleşti? Hayvanlar aleminde bu kadar az sayıda örnek olması gizemi daha da derinleştiriyor. 5.000 memeli arasında, dişi balinaların üremeyi bıraktıktan sonra da uzun süre düzenli olarak yaşadığı bilinen tek tür, dişli balinalar. Ancak yunuslar gibi diğer dişli balinaların birçoğu menopoz yaşamıyor. Araştırmacılar, bu iki grup arasındaki farklara bakarak neden bazı balinaların menopoza girecek şekilde evrimleştiğini ve bunun bize kendimiz hakkında neler anlatabileceğini keşfetmeye çalıştı.
Yeni araştırmalar, bazı balina türlerinde dişilerin, ailelerine bakabilmeleri için çok daha uzun ömürlü olacak şekilde evrimleştiğini gösteriyor.
(İlgili: Dişi Şempanzeler, Menopoz Sonrası Uzun Bir Yaşam Sürüyor)
Bulgular, menopoza giren bu balina türlerinde dişilerin, benzer büyüklükteki diğer dişi balinalardan yaklaşık 40 yıl daha uzun yaşadığını gösteriyor.
Bu dişiler “üreme ömürlerini” (üredikleri yılları) uzatmadan daha uzun yaşayarak, kızlarıyla rekabet ettikleri ve aynı anda yavruları yetiştirdikleri “örtüşme” dönemini artırmadan çocuklarına ve torunlarına yardım etmek için daha fazla yıla sahip oluyorlar.
Bu yeni araştırma, balinaların ve insanların, birbirlerinden 90 milyon yıllık evrimle ayrılmış olmalarına rağmen, bağımsız olarak evrimleşmiş olan dikkat çekici şekilde benzer yaşam öykülerine sahip olduğunu gösteriyor.
Exeter Üniversitesi’nden başyazar Dr. Sam Ellis, “Evrim süreci, bir hayvanın genlerini gelecek nesillere aktardığı özellikleri ve davranışları destekler.” diyor.
“Bir dişi için bunu yapmanın en belirgin yolu tüm ömrü boyunca üremektir ve bu neredeyse tüm hayvan türlerinde olan bir şeydir. 5.000’den fazla memeli türü var ve yalnızca altısının menopoza girdiği biliniyor.”
“Öyleyse soru şu: Menopoz nasıl ve neden evrimleşti? Çalışmamız bu büyüleyici bilmecenin bazı cevaplarını sunuyor.”
Dişli balinaların beş türünde menopozun görüldüğü biliniyor: uzun yüzgeçli kara balinalar, sahte katil balinalar, katil balinalar, deniz gergedanları (narval) ve beyaz balinalar.
Benzer büyüklükteki diğer türlerin dişilerinden daha uzun yaşamalarının yanı sıra, bu beş türün dişileri kendi türlerinin erkeklerinden de daha uzun yaşıyor. Örneğin dişi katil balinalar 80’li yaşlarına kadar yaşayabiliyorken, erkekler genellikle 40 yaşında ölüyor.
Exeter Üniversitesi’nden Profesör Darren Croft, “Menopozun ve üreme sonrası uzun yaşamın evrimi ancak çok özel durumlarda gerçekleşebilir.” diyor.
“Öncelikle bir türün, dişilerin yavruları ve torunlarıyla yakın temas halinde yaşamlarını sürdürdüğü bir sosyal yapıya sahip olması gerekir.”
“İkinci olarak dişiler, ailelerinin hayatta kalma şansını artıracak şekilde yardım etme fırsatına sahip olmalıdır. Örneğin, dişi dişli balinaların yiyecekleri paylaştıkları ve bilgilerini, yiyecek kıtlığı olduğunda gruba yiyecek bulma konusunda rehberlik etmek için kullandıkları biliniyor.”
York Üniversitesi’nden Profesör Dan Franks, “Menopozun evrimi üzerine yapılan önceki araştırmalar, genellikle insanlar veya katil balinalar gibi tek türlere odaklanma eğilimindeydi. Bu çalışma, yakın zaman önce çeşitli dişli balina türlerinde menopozun keşfedilmesiyle mümkün kılınan, birkaç türün karşılaştırıldığı ilk çalışma.” diyor.
“Çalışmamız, menopozun, üreme ömrünün azalmasından ziyade, dişilerin ömrünü üreme yıllarının ötesine uzatarak evrimleştiğine dair kanıt sağlıyor. Bu, antropolojide uzun zamandır sorulan ancak doğrudan sadece karşılaştırmalı bir çalışmayla yanıtlanabilecek bir soru.”
İnsanlarda menopozun evrimi ile olan paralellikler hakkında yorum yapan Profesör Croft, “Bu yaşam öyküsünü, çok farklı olduğumuz bir taksonomik grupla paylaşmamız büyüleyici. Bu farklılıklara rağmen, sonuçlarımız insanların ve dişli balinaların yakınsak bir yaşam öyküsü sergilediğini gösteriyor. Tıpkı insanlarda olduğu gibi, dişli balinalarda menopoz, üreme ömürlerini uzatmadan toplam yaşam süresini uzatmak üzere seçilim yoluyla evrimleşti.” diyor.
University of Exeter. 13 Mart 2024.
Makale: Ellis, S., Franks, D.W., Nielsen, M.L.K. et al. (2024). The evolution of menopause in toothed whales. Nature.
