Günümüzde artan enerji ihtiyacı karşılamak için yenilebilir enerji kaynağı olan hidroelektrik santrallerine yönelimler arttı.  Her faaliyetin doğada bir etkisi olduğu gibi doğru yapılmayan HES’lerin de ekosisteme verdiği tahribatlarda bulunmaktadır. Su kalitesi ve miktarı, su berraklığı, ısı derecesi, tür çeşitliğini gibi sucul ekosisteminin doğal yapısını temelinden bozan etkiye sahiptir. Göç eden balıklarında yaşadığı en önemli sorun ise akarsu kaynaklarına ulaşamamasıdır. En büyük nedeni; nehir ve akarsulardaki bent, regülatör ve HES’lere yapılmayan balık geçitleridir.

Balıklar yaşamları boyunca göç ederler. Bu göçler günlük göç şeklinde olduğu gibi yıllık göçlerde şeklinde de gerçekleşmektedir. Göç sebeplerin temeli beslenme ve üreme amaçlıdır. Su parametrelerindeki değişiklikler, kirlilik, predatörlerden kaçma gibi diğer göç nedenlerindir. Üreme ve beslenme göçü yapan anadrom ve katadrom balık türlerinin popülasyonları gün geçtikçe azalmaktadır.

Türkiye son yıllarda HES projelerine ağırlık vermiş sadece Doğu Karadeniz’de 430’dan fazla proje yapılması planlanmaktadır. Ülkemizdeki  hidrolik yapıların çoğunda balık geçitleri bulunmamaktadır. Kurulan birçok balık geçitlerinde ise balık türleri dikkate alınmadan inşa edildiğinden aktif olarak kullanılamıyor.

HES’lerin Ekolojik Etkileri

• Ekolojik fauna ve flora kayıpları ile beslenme ve üreme alanlarında tahribine akabinde tür içi ve türler arası rekabet ve habitat yetersizliğine yol açar.
• Akarsu önlerinin kesilmesiyle oluşacak biyolojik bozulma sonucunda (KOİ, BOİ) akarsuyun aşağı bölgelerinde balık çeşitliliği ve sayısında değişimler meydana getirmektedir. Can suyu(telafi suyu), ekolojik dengenin devamını sağlamak, içme veya kullanma suyu, tarımda sulama suyu, balık çiftliklerinde ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde ayarlanması önem arz etmektedir.
• HES inşaatı sırasında ortaya çıkan hafriyatlar akarsu yataklarını kaplamakta, yatakta küçük göller oluşturmaktadır. Akarsuyla irtibatı kesilen bu göllerde (tuzak göller) sıcaklık artışı ve bulanıklaşma devam eden süreçte ise sucul organizmaların yok olmasına neden olmaktadır.
• Yumurtlama alanlarında oluşan tuzak göllerde mahsur kalan balık larvaları, sıcaklık artışıyla oksijen seviyelerinde düşüşlerden ötürü ani ölümler meydana gelmektedir.
• Akarsudaki değişen su kalitesinde besin zincirinin ilk halkasını oluşturan fitoplanktan çeşitliliği ve dağılımda değişiklikler meydana getirmektedir. Besin zincirindeki halkaların kopmasına dolayısıyla balık beslenmesi etkilenmektedir.
• Üretilen enerjinin nakli sırasında oluşan düşük frekanslı elektromanyetik dalgalar canlılar üzerinde olumsuz etkiler oluşturabileceği saptanmıştır.

Balık Geçidi Tipleri

Dünyadaki ilk balık geçitleri Çin’de (16.yy) ilk  bilgi ise 1837’de Richard McFarlan tarafından yazıldı.  Modern anlamda ilk kez Fransa’da 17. yüzyılda, dünyadaki etkili balık geçitleri ise 1970’lerde başlamıştır. Ülkemizde ise Seyhan Nehri’nde Seyhan Regülatörü yapılmış ve üzerindeki balık geçidi hala faaliyet göstermektedir.

• Havuzlu Balık Geçitleri:

Bilinen en eski ve en çok tercih edilen tiplerdendir. Güçlü yüzme yeteneğine sahip türler için tercih edilir. Aralıklı duvar bariyerlerinde oluşur ve her biri duvarda çaprazlamalı şekilde delikler(orifis) bulunur.

 

 

 

• Denil Balık Geçitleri:

Geçit kenarlar ve dip boyunca uzanan sık aralıklı pervane veya perdelerden oluşan oyuklardır.  Bu sayede su akışını azaltarak balıklar yukarı doğru kolay çıkabilir. Günümüzde farklı formlarda tasarım şekilleri de yapılmaktadır.

 

 

 

• Dikey Yarıklı Balık Geçitleri:

 

Geçit boyunca sık aralıklı havuzlardan oluşur. Su akışı ve türbülansı azalttığından geçiş kolaylaşır. Mevsime göre değişen su sevilerinde dahi geçişe olanak sağlar.

 

 

 

• Menfez Tipi Balık Geçitleri:

 

 

Suyun bir yol üzerinde eğimli akışını sağlayan kanallardır. Dikdörtgen, dairesel, kare gibi kesitlerden oluşmaktadır.

 

 

 

• Diğer Balık Tipleri

1. 1. Balık Asansörü
   2. Kayalık Balık Rampaları
   3. Kilit tipi Balık Geçitleri
   4. Tuzaklı ve Taşımalı Balık Geçitleri
   5. Yan Geçit Kanalları (Doğal Kanallar)
   6. Yılan Balığı Geçitleri

Türkiye’de Akarsularda Göç Eden Bazı Balık Türleri

Dünya’da en bilinen göç eden balık atlantik somonudur. Soğuk akarsu kaynaklarına karşı yaptığı ters yüzme hareketi ile üreme göçünü yapmaktadır. Ülkemizde de bilinen üreme göçü yapan balık inci kefalidir. Van gölüne has bu tür üremek için tatlı su kaynaklarına yani akarsu ve derelere girmektedir. Ülkemizde göç eden bazı Cyrinid,Barbus, Capoeta ve Salmo trutta ekotipleri bulunmaktadır.

Karadeniz Alası Salmo trutta labrax               Yılan Balıkları Anguilla anguilla      

     

İnci Kefali Chalcalburnus tarichii                                  Mersin Balıkları Acipenser sturio

Popülasyon miktarındaki azalmayı önlemek, üretken nehirlerin önemini hatırlatmak için 2 yılda bir 21 Mayıs’ta Dünya Balık Göçü Günü kutlanmaktadır.  Küresel farkındalık etkinlikleriyle balık, nehir ve insanları  birleştirmeyi amaçlanıyor. Dünya Balık Göçü Vakfı tarafından koordine edilen etkinlikler toplam:

• 80 ülkede
• 600 etkinlik
• Küresel ölçekte 200 milyon insana ulaşım
• 100 nehir açılış etkinlikleri
• 2000 km nehir yenilenmiş/korunmuştur.

Ülkemiz Norveç’ten sonra Avrupa’da en çok hidroelektrik santralleriyle elektrik üretme potansiyeline sahip ikinci ülke konumundadır. Ancak dünyada nesli tehlikede olan kırmızı listedeki türlerin yumurtlama alanlarına da ev sahipliği yapmaktadır.  Yapılacak her faaliyet sonucunda yararlar olduğu kadar zararlarda vardır. Ne ihtiyaçlarımızdan ne de ekosistemden vazgeçmemek adına negatif etkileri minimize etmek elimizde.

Kaynakça

• https://www.worldfishmigrationday.com
• https://www.planeta.com
• https://www.fishbase.se/search.php
• Kocabaş M, Başçınar N, Kutluyer F, Aksu Ö, 2013. HES’ler ve Balıklar, Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 6(1): 128-131.
• Üçüncü E, Altındağ A, 2012. Balık Geçitleri ve Tasarımı Üzerine Genel Bir Bakış, KSÜ Doğa Bil. Dergisi, 15(2):50-58.