Güney Afrika’da bulunan vatoz ‘heykeli’, insanların başka bir canlının tasvirini yarattığı en eski örnek olabilir.
Güney Afrika’nın Cape güney kıyısı, insan atalarımızın yaklaşık 35.000 ila 400.000 yıl önce Pleistosen dönemde nasıl yaşadıklarına dair birçok ipucu sunuyor. Bu ipuçları, bu insanların bir zamanlar geçtikleri kum tepelerinde bulundu; bugün ise aeolianit olarak bilinen bir kaya türünün içinde muhafaza ediliyor.
Araştırma ekibi 2008’den beri bu bölgede çalışıyor. Burada aslan, gergedan, fil, dev bufalo ve timsah gibi Pleistosen dönemine ait büyük hayvanların fosilleşmiş izlerinin yanı sıra homininlerin bıraktığı ayak izlerini tanımladılar.
Daha sonra, 2018’de ekibin destekçilerinden biri olan Emily Brink, Cape Town’un yaklaşık 330 km doğusunda, Still Bay’in doğusunda ilgi çekici bir taş tespit etti. Bu taş alışılmadık derecede simetrikti ve ilginç olarak kuyruğu olmayan bir vatoz şekline sahipti.
Taş üzerinde dikkatli bir çalışmanın ardından araştırmacılar, Rock Art Research dergisinde, bunun mavi bir vatozun (Dasyatis chrysonata) kumdan yapılmış bir heykelini temsil ettiğini ileri sürdükleri akademik bir makale yayınladılar.
Araştırmacılar neden daha güvenli ve iddialı olmak yerine “varsaymak” ve “inanmak” gibi kelimeleri kullanıyor? Birincisi, bu yorumları ispat edemiyorlar, ama başkaları da bu yorumları çürütemiyor.
“Bu nedenle, her ne kadar bu tür onbinlerce taşa ilişkin anlayışımıza dayanan son derece bilgili bir spekülasyon olsa da, bu yorum spekülasyonları temsil ediyor.”
İkinci olarak, paleo sanatı arkeolojik kayıtlarda nadir ve bunların tanımlanması daha güncel sanat eserlerine göre daha zor olabilir: “Ne kadar şey bilmediğimizi gerçekten bilmiyoruz. Ancak yorumumuz doğruysa bunun birkaç sonucu var:”
İnanılmaz simetri
Söz konusu taş, paleo-sanatıyla ünlü Blombos Mağarası’nın yaklaşık 30 km doğusunda bulundu. Bu mağarada bulunanlar arasında aşı boyası üzerine 77.000 yıl öncesine ait bir gravür ve 73.000 yıllık bir çizim de yer alıyor.
Örneğin doğrudan tarihlendirilmesi, ondan büyük bir parçanın alınmasını ve dolayısıyla ona zarar verilmesini gerektiriyor. Dolayısıyla araştırmacılar buna istekli değil. Ancak yakındaki kayaların optik olarak uyarılan lüminesans kullanılarak tarihlendirilmesi, bunun yaklaşık 130.000 yıl önce Orta Taş Devri’nde yaratıldığını gösteriyor.
Mükemmele yakın dış hatlar ve oranlar, örneğin simetrik dış hatları mavi vatozunkiyle karşılaştırıldığında açıkça ortaya çıkıyor. Taşa arkadan bakıldığında daha fazla simetrinin yanı sıra kuyruk çıkıntısına benzeyen bir şeyin kanıtı da görülüyor. (Kuyruk kısmının yakın zamanda kırıldığına dair hiçbir kanıt bulunamadı ve heykel yapıldığında bunun kasıtlı olarak “kesilmiş” olabileceği tahmin ediliyor).
Araştırmacılar, ya sanatçının bu tür ayrıntıları kaydetme konusunda olağanüstü bir yeteneğe sahip olduğunu ya da görüntünün gerçek bir hayvandan kopyalandığını iddia ediyor. Eğer öyleyse, disk genişliğinin 30 cm’den az olması, bunun bir erkekten veya olgunlaşmamış küçük bir dişiden kopyalandığı anlamına gelir.
Kopyalama kavramı hem taşın boyutuyla (vatozunkine benzer) hem de mükemmele yakın şekliyle bağlantılı. Ek olarak, çoklu simetri düzeyleri yalnızca kayanın dış hatlarında ve kanatçıklara karşılık gelen alanlarda değil, aynı zamanda yüzeye kazınmış desende de ortaya çıkıyor.
Araştırmacılar, “Simetri her zaman merak uyandırıcı ve çok sayıda nedeni olabilir; bunlardan yalnızca biri insandır. Ancak bu durum her zaman bir açıklama gerektirir ve bu kadar çok düzeydeki simetri, hominin kökenini destekler: Çoklu simetrik özelliklerin bir araya gelmesinin yalnızca şansa bağlı olması ihtimali, bizim görüşümüze göre uzak bir ihtimal. Daha önce araştırmacılar tarafından eski homininlerin simetriyi takdir ettiği ve tanıdığı bildirilmişti.” diyor.
Eski sanat kaydı
Peki, varsayılan kum heykeli, eski kayıtlarda sanatın ortaya çıkışının neresine oturuyor?
Yaklaşık 40.000 yıl önce başlayan Batı Avrupa kaya sanatının muhteşem külliyatı, sanki birdenbire ortaya çıkıyor gibi görünüyor ve öncesinde çoğunlukla farklı küresel konumlardan soyut semboller geliyor.
Kumdan yapılmış vatoz olduğu iddia edilen bu heykelin, Avrupa’daki mağara duvarlarında bu sanat eserlerinin ortaya çıkışı arasında yaklaşık 90.000 yıl kadar bir süre var. Bunlardan en ünlüsü Fransa’daki Chauvet Mağarası.
Dünyanın orijinal sanatının kumda olması ve kumun orijinal tuval olması kavramı, bu becerilerin aradan geçen binlerce yıl boyunca geliştirilmesi için yeterli zaman sağlıyor. Arkeolojik kayıtlarda böyle bir sanatın bulunmaması, basitçe, aradan geçen çağlardan kalma uygun taşların bulunmamasına bağlanabilir.
Aslına bakılırsa, amogliflerin (insansıların ataları tarafından kumda yapılan ve şimdi kayalarda açıkça görülen desenler) yalnızca Cape’in güney kıyısından rapor edildiği belirtiliyor.
“Bu, antik paleo-sanatın nadirliğini ve tafonomik önyargının gerçekliğini hatırlatıyor: deri ve ahşap, kemikten daha hızlı çürür ve kemik de kayadan daha hızlı yok olur. Eski paleo-sanat, arkeolojik kayıtlardaki seyrek örneklerin öne sürdüğünden daha yaygın olabilir. Üstelik bu, eski kaya sanatının gravür, resim veya çizimden çok daha fazla biçimi olduğunu hatırlatıyor bize.”
Bir basamak taşı
Bu nedenle araştırmacılar, kumda kopyalamanın soyut görüntülerle “sıfırdan” yaratılmış yaratıkların görüntüleri arasında olası bir “atlama taşı” oluşturabileceğini öne sürüyor.
“Vatoz gibi yassı bir hayvan, daha üç boyutlu çeşitlerle karşılaştırıldığında, kopyalama için uygun bir model sağlayabilirdi. Temsili paleo-sanatın, kumda ilk kopyalamadan, kumda tasvirlerin yaratılmasına ve ardından kaya sanatına kadar bir dizi ilerlemesini öneriyoruz.”
Sanat, insan olarak varlığımızın çok önemli bir parçası. Bu, nasıl ve ne zaman başladığına dair fikirlerin birçok kişi için ilgi çekici ve önemli olduğu anlamına geliyor.
“Eğer önerimiz doğruysa, bu yalnızca uzak atalarımızın başka türden sanatı ilk kez yarattığı zamanı geriye itmekle kalmayacak, aynı zamanda şimdiye kadar esrarengiz görünen şeyin açıklanmasına da yardımcı olacak: Batı Avrupa’daki mağaraların derinliklerindeki duvarlarda muhteşem sanatın aniden ortaya çıkışı.”
The Conversation. Charles Helm and Alan Whitfield. 31 Mart 2024.
