Ayda Atmosfer Var mı?

AÇATOK’un temsili resmi.

Önümüzdeki
günlerde yani 2013 yılının ortasında NASA Ay’a yeni bir uzay aracı
gönderiyor. Aracın adı Ay Çevresindeki Atmosfer ve TOz Kaşifi, (AÇATOK,
ben de kısaltma yaptım). İngilizcesi, Lunar Atmosphere and Dust
Environment Explorer (LADEE). Ay ekvatoru bölgesinde bir yörüngeye
girecek olan 383 kg kütleye sahip AÇATOK, üstünde üç tane bilimsel alet
taşıyor ve sadece 100 gün çalışacak. İsminden de anlaşılacağı üzere Ay’a
yakın bölgelerde bulunan atmosfer ve onun içindeki tozu inceleyecek.
Peki hani Ay’da atmosfer yoktu, AÇATOK neyi inceleyecek?

Apollo astronotlarının konuşlandırdığı LACE cihazı Ay atmosferinin kimyasal yapısını inceledi.

Evet
ders kitaplarında yazdığı gibi tüm insanlar Ay’da atmosfer olmadığını
biliyorlar ama son zamanlarda orada suyun bulunması, atmosferinde
saptanan sodyum ve potasyum gibi sıradışı elementlerin bulunması bizim
yakın komşumuzdaki atmosferi daha yakından incelememize neden oldu.
Yerde deniz seviyesinde bir santimetre küpde 10 katrilyon (1’in yanında
19 tane sıfır var) molekül varken Ay’da aynı hacımda sadece 1 milyon
molekül vardır. Her iki sayıyı karşılaştırdığımızda Ay’da atmosfer yok
diyebiliriz.

Güneş
ışınlarının uyardığı Ay atmosferindeki sodyum atomlarının ışıması
yerden yapılan gözlemlerle saptanmıştı. Yaklaşık 4 Ay çapı kadar bir
alana yayılmaktadır ama Ay’a yakın bölgelerde ışınım çok daha şiddetli.
Bu ise orada daha fazla sodyum atomu olduğunu gösterir.

Ay
atmosferindeki bu molekül yaoğunluğu şu anda 350 km yukarıda görev
yapan Uluslararası uzay İstasyonunun yörüngesinde de ancak bu kadar
molekül bulunmakta ama biz o konuma uzay diyoruz. Yeryüzünde çok
karmaşık mühendislik hesapları ile yaptığımız vakum cihazlarında dahi bu
yoğunluğa ulaşamadığımıza göre Ay’da atmosfer yok diyebiliriz.

Ay
yüzeyine çarpan bir göktaşı yoğun bir toz bulutunu yükseklere taşır.
Bilim insanları atmosferindeki tozun kaynağı olarak bu çarpışmaları
ileri sürmektedir. İşte AÇATOK çalışmaları sırasında meydana gelecek
böyle bir olay iddiayı kanıtlayacaktır.

Dünyamızda,
Venüs ve Mars atmosferinde dahi bulunmayan sodyum ve potasyum gazı
Ay’da ne arıyor sorusu bilimcileri araştırmaya yöneltmektedir. Apollo 17
astronotlarının Ay yüzeyine yerleştirdiği Ay Atmosferik Kompozisyon
Deney aleti (LACE, Lunar Atmospheric Composition Experiment) çok az
sayıda atom ve molekül saptadı. Helyum, argon, neon ve muhtemelen
amonyak, metan ve karbondioksit. Bu moleküllerin miktarı çok azdı. Daha
sonra yerden Ay’ın yüzeyini kapatan özel teleskoplarla yapılan
araştırmalarda atmosferde sodyum ve potasyum atomlarının ışımasını
saptadılar. Bu atomlar güneş ışınları ile uyarılıyordu. henüz Ay
atmosferinin yapısını tam olarak bilmediğimizden AÇATOK uzay aracını
gönderiyoruz.

Amatörler
bugüne kadar Ay yüzeyinde bir çok parlama saptamışlardır. Özellikle
video çekimlerinde bu parlamalar kendini çok daha belirgin
göstermektedir. Fotoğrafta bunlardan birini görmektesiniz.

Ay’a
düşen her göktaşı normal bir atmosfer olmadığı için hemen yüzeyine
çarpar ve bir toz bulutunu atmosfere kaldırır. Bu çarpma sırasında
yerden gözlem yapan Ay amatörleri çok küçük teleskopları ile yüzeyde bir
parlama görürler. Bugüne kadar bir çok bu türden parlama saptanmıştır.
AÇATOK’un görev yaptığı sırada NASA tüm amatörlerden Ay’ı gözlemelerini
istemekte çünkü AÇATOK üzerindeki aletlerde toz yoğunluğunun değişimini
incelemek istemekteler. Teleskobu olmayan amatörlere ise göktaşı
yağmurlarını saymaları öneriliyor. Bu akanyıldız yağmurları yer
atmosferine girdiği gibi Ay yüzeyine de düşmektedir.